papadiamantis01Σε λίγες ώρες μαζί με το 2011 μάς αποχαιρετά και το «Έτος Παπαδιαμάντη» στα πλαίσια του οποίου έγιναν πάρα πολλές εκδηλώσεις -από ημερίδες και θεατρικές παραστάσεις μέχρι και αγρυπνίες... Η παρουσία του Σκιαθίτη συγγραφέα στην ελληνική δισκογραφία αντίθετα με το έντονο -τις τελευταίες κυρίως δεκαετίες- «παρών» του στα ελληνικά γράμματα είναι μετρημένη εικάζουμε για λόγους είτε καλλιτεχνικούς (ελάχιστα τα ομοιοκατάληκτα ποιήματά του, γλώσσα και στιχουργική δυσπρόσιτη για μελοποίηση κ.ά.) είτε έξω-καλλιτεχνικούς (π.χ. διαφορετικές ιδεολογικές και θρησκευτικές τοποθετήσεις των συνθετών). Ωστόσο, με το πέρασμα των χρόνων ακολουθεί μια αυξάνουσα πορεία όπως άλλωστε και η αποδοχή του από το αναγνωστικό κοινό και τους φιλολογικούς κύκλους.

Ο Παπαδιαμάντης μουσική ποιεί...
Η σχέση του όμως με τη μουσική δεν περιορίζεται μόνο στη μελοποίηση του έργου του από τους συνθέτες. Ο μελετητής του παπαδιαμαντικού έργου, φιλόλογος Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εύστοχα έχει γράψει: «ο Παπαδιαμάντης μουσική ποιεί, όποια μορφή κι αν έχει το γραπτό του. Είναι άκρως μουσικός». Επίσης, ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης, το 1903, δημοσίευσε δύο άρθρα υπό τον γενικό τίτλο: Αποσπάσματα Σκέψεων στα πλαίσια μιας ευρύτερης γλωσσικής μελέτης του η οποία παρέμεινε όμως αδημοσίευτη. Στο πρώτο άρθρο με τον τίτλο Ο Εθνικός χορός και η Μουσική σχολιάζει με πνεύμα ειρωνικό και οξύ την απαξίωση των εθνικών μας χορών και την προτίμηση των συγχρόνων του σε ξενόφερτα είδη. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα που παραθέτουμε από τον πρόλογο (1):

 

"Ἰσχυρίζονται ὅτι δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ περισωθῇ ἐκ στοματικῆς παραδόσεως ἡ μουσικὴ τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων· ἄρα ἡ βυζαντινὴ εἶναι μεσαιωνικὴ καὶ ἀφόρητος εἰς τὰ ἀριστοκρατικὰ ὦτα τῶν παρ᾿ ἡμῖν νεοπλούτων.
Ἀλλὰ δὲν ἐσώθη ἐπὶ ἀρχαίων ἀγγείων τὸ σχῆμα καὶ ὁ τρόπος τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς ὀρχήσεως; Δὲν φαίνεται ὅτι ὁ τσάμικος καὶ ὁ συρτὸς καὶ ὁ καλαματιανὸς εἶναι ὅμοιοι μὲ τὸν κύκλιον καὶ τὸν πυῤῥίχιον τῶν παλαιῶν μας προγόνων; Διατὶ τότε ἀποῤῥίπτουσι τὸν ἐντόπιον, τὸν ἐν κύκλῳ καὶ γραφικότητι καὶ πλαστικότητι σωμάτων χορόν, καὶ ἀσπάζονται τὸν ξενικόν, τὸν κατὰ ζεύγη;
Ἁπλούστατα
, διότιτοὺςἀρέσειπολιτισμὸςτῶνἙσπερίωνκαὶμόνονπρὸςτὸθεαθῆναιἐπιτηδεύονταιὅτιεἶναιθαυμασταὶδῆθεντοῦἀρχαίουπερικαλλοῦςκόσμου."

 

Στο δεύτερο άρθρο του με τίτλο: Η Μουσική και τα Ιερά Ευαγγέλια υπεραμύνεται της πατροπαράδοτης Εκκλησιαστικής μουσικής καθώς και της γλώσσας που είναι γραμμένα το Ευαγγέλιο και τα ιερά άσματα, λέγοντας ότι έχει το μοναδικό προνόμιο στον κόσμο να είναι ζωνταντή μετά από είκοσι αιώνες «εις την ακοήν τουλάχιστον».

 

trygonicdΟ Παπαδιαμάντης στην ελληνική δισκογραφία
Στο χώρο, τώρα, της δισκογραφίας, τουλάχιστον από το 1950 και μετά, πρώτη εμφάνιση μελοποιημένου έργου του Παπαδιαμάντη, έγινε μόλις στα 1982, στο δίσκο του Σταύρου Κουγιουμτζή Μικραίνει ο κόσμος(Lyra). Ο συνθέτης μελοποίησε δύο στροφές από το Εικόν' αχειροποίητη, ποίημα που βρίσκεται ενσωματωμένο στο διήγημα του μεγάλου πεζογράφου, Ειδύλλιον της Πρωτομαγιάς. Το τραγούδι με έναν αργόσυρτο ρυθμό και βυζαντική μελωδικότητα, σαν ιερός ψαλμός, τραγούδησε η κόρη του συνθέτη, Αιμιλία Κουγιουμτζή.

Το ποίημα αυτό έχει γνωρίσει και τις περισσότερες μελοποιήσεις αφού ήδη στην δισκογραφία υπάρχουν τέσσερα τραγούδια: Ο Ορφέας Περίδης, το 2003, στο δίσκο του Τι θα πει ζωή (Ακτή, Sony Music) μελοποιεί το μεγαλύτερο μέρος του και το 2006, στο δίσκο Το σκοτεινό τρυγόνι, (Lyra) ο οποίος είναι εξ΄ ολοκλήρου με μελοποιημένα ποιήματα του Παπαδιαμάντη, υπάρχουν δύο τραγούδια βγαλμένα από τους στίχους αυτού του ποιήματος. Το πρώτο, Στα μάτια τα ψιχαλιστά (σύνθεση Μανώλης Λιαπάκης) που είναι ένα μόνο δίστιχο: «Στα μάτια τα ψιχαλιστά πόχ' έρωτας καρτέρι,/ πόσο μεθύσι μέθυσα ένας Θεός το ξέρει» το ερμηνεύει ο Σωκράτης Μάλαμας. Το δεύτερο, με τον ομώνυμο τιτλο, ερμηνεύει η Μαρία Κώττη (των Χαΐνηδων) και είναι σε σύνθεση του Νίκου Μαστοράκη. Στον δίσκο αυτό οι ερασιτέχνες μουσικοί Νίκος Μαστοράκης, Μανόλης Λιαπάκης και Κώστας Πανταζής μελοποίησαν 12 ποιήματα - κείμενα του Παπαδιαμάντη  για τις ανάγκες της θεατρικής διασκευής του έργου Φόνισσα που παρουσιάστηκε το 2003 από τη θεατρική ομάδα του δήμου Ιεράπετρας. Εκτός απόν Μάλαμα και την Κώττη συμμετέχουν ακόμα ο Ψαραντώνης, η Νίκη Τσαΐρέλη, η Λιζέτα Καλημέρη, η Νίκη Ξυλούρη, ο Χαρίλαος Παπαδάκης και ο Μανόλης Λιαπάκης.

 

papadiamantis2Επιστροφή, στα 1986 και στο Μόντρεαλ του Καναδά, όπου ο συνθέτης, πιανίστας, ενορχηστρωτής και ιεροψάλτης Βασίλης Χατζηνικολάουκυκλοφόρησε ένα lp σε ιδιωτική έκδοση, πάνω στο λόγο του «κυρ-Αλεξάνδρου» με ερμηνευτή τον Ιωσήφ Καρτάφιλο, ένα έργο όμως για το οποίο δεν έχουμε περισσότερες πληροφορίες. Ο ίδιος συνθέτης, επίσης, το 2008 κυκλοφόρησε το δίσκο Τα μπλουζ της ψυχής μου (Lyra) -ένα ιδιαίτερο μείγμα αμερικάνικου μπλουζ και βυζαντινών μελωδιών- στον οποίο εμπεριέχεται το κομμάτι Ψαλμός, μια σύνθεση πάνω στην ελεύθερη απόδοση στίχων του Ψαλμού 83 του Δαβίδ από τον Παπαδιαμάντη.

 

Αρκετά χρόνια μετά, το 1999, κυκλοφόρησαν Τα ρόδινα ακρογιάλια (Ostria-Eros) ένας δίσκος-soundtrack με οργανικά κυρίως θέματα και μελοποιήσεις στίχων και κειμένων του συγγραφέα από τον Δημήτρη Κατακουζηνό για την ομώνυμη ταινία του Ευθύμη Χατζή με ερμηνεύτρια τη Σαβίνα Γιαννάτου. Την ίδια χρονιά ο συνθέτης Γιώργος Βούκανος κυκλοφόρησε μια δισκογραφική δουλειά σε στίχους Μαίρης Βούκανου εμπνευσμένους απο τα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Το διπλό cd είχε τίτλο Τα Τραγούδια του Θεού - Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ερμήνευσαν γνωστοί τραγουδιστες όπως ο Γιάννης Βογιατζής, ο Λάκης Παπαδόπουλος, η Σοφία Βόσσου, ο Δάκης κ.ά. και διάβασαν ηθοποιοί όπως ο Τίτος Βανδής, η Μπέτυ Βαλάση και ο Γιάννης Βόγλης.

 

kayaloglou_papadiamantisΣημαντική είναι η συνεισφορά  της Αλίκης Καγιαλόγλου η οποία, το 2004, κυκλοφορεί το δίσκο Η Αλίκη Καγιαλόγλου διαβάζει και τραγουδά Παπαδιαμάντη (Συν Αθηνά και χείρα κίνει) και πρόκειται για μια δουλειά αποτέλεσμα μιας πρότασης που έγινε στον συνθέτη και μαέστρο Άλκη Μπαλτά από το Φεστιβάλ Θρησκευτικής Μουσικής της Πάτμου. Επελέγησαν αποσπάσματα από πέντε διηγήματά του Παπαδιαμάντη: Η γλυκοφιλούσα, Αγία Αναστάσσα, Ο Καλούμπας, Τρελή βραδυά και το Μοιρολόγι της φώκιας. Ο συνθέτης του έργου είχε δηλώσει σε συνέντευξή του σχετικά με την μελοποίηση που επιχείρησε (2):

«Σε πολλά διηγήματά του ο Παπαδιαμάντης βάζει τους ήρωές του να τραγουδούν. Τους ήχους στα σημεία που η ροή των διηγημάτων διακόπτονταν και τραγουδούν προσπάθησα να ακούσω και να μεταφέρω σε μουσική. Το πράγμα δεν ήταν απλό. Πρέπει εσωτερικά να ενσωματώνεται στο πνεύμα του Παπαδιαμάντη. Ηταν μια πρόκληση».

 

papadiamantis3Άλλες μελοποιήσεις
Διάσπαρτες μελοποιήσεις έχουμε ακόμα σε δίσκους των Μιχάλη Κουμπιού (Ζωγραφιστά τραγούδια, 1993), Ανδρέα Αρτέμη (Fontana amorosa, 2001),  Λουδοβίκου των Ανωγείων (Γκρεμό δεν έχουν τα πουλιά, 2006), Μιχάλη Σιγανίδη (Μιχάλης Σιγανίδης & Φίλοι Μίλτου Σαχτούρη / ΟΙ ΑΛΛΟΙ live , 2009). Η πιο πρόσφατη εργασία, μέσα στο 2011, ανήκει στον Νίκο Μαμαγκάκη. Ο τίτλος της, Εγκώμιο στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, (Ιδαία) και περιέχει δώδεκα τραγούδια σε στίχους από διηγήματα-μυθιστορήματα, έξι ορχηστρικά και ανάγνωση από τον συνθέτη τεσσάρων διηγημάτων με ειδικά για αυτά συνθέμενη μουσική. Τραγουδούν οι: Σαβίνα Γιαννάτου, Τάσης Χριστογιαννόπουλος, Δημήτρης Κοντογιάννης, Μαρίνα Δακανάλη, Ειρήνη Δερέμπεη και Αλέξανδρος Καψοκαβάδης.

 

Τέλος, το καλοκαίρι που μας πέρασε, λόγω της επετείου των 100 χρόνων από το θάνατο του Παπαδιαμάντη έγιναν, όπως είπαμε, πολλές εκδηλώσεις αφιερωμένες στον κοσμοκαλόγερο της λογοτεχνίας μας. Αξίζει να μνημονεύσουμε ξεχωριστά το Φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου όπου ανάμεσα στα άλλα θεατρικά και μουσικά δρώμενα ο Αλκίνοος Ιωαννίδης, οι Χειμερινοί Κολυμβητές και το συγκρότημα Εν Χορδαίς παρουσίασαν πρωτότυπες εργασίες-μουσικές αντηχήσεις από τα κείμενα του. Μάλιστα με αφορμή τη μελοποίησή του στο ΙΖ κεφάλαιο της Φόνισσας, το οποίο ερμήνευσε στη συναυλία η Μαρία Φαραντούρη,  ο Αλκίννος Ιωαννίδης έγραψε ένα ιδιαίτερο -προλογικό- κείμενο εμπνευσμένο από τη γλώσσα και το ύφος του Παπαδιαμάντη, ώστε να περιγράψει την «απόπειρα» της μελοποίησης. Ένα μέρος του είναι το ακόλουθο (3):

Βεβαίως, τό κείμενον τοῦ Σκιαθίτου γέροντος οὐδεμίαν ἀνάγκην μελοποιήσεως ἔχει, καθ' ὅτι μουσικότατον καθ' ἑαυτό. Πιθανόν, λοιπόν, ἡ ὅλη ὑπόθεσις νά ἀποτελῇ αὐθαιρεσίαν! Ἐρωτηθείς, βεβαίως, ὁ μουσικός διά τήν ἀνάγκην ὑπάρξεως τοῦ ἐν λόγῳ ἐγχειρήματος, θά ἠμποροῦσεν εὐκόλως νά ὑπεκφύγῃ, λέγων πώς ὁ ἐνθουσιασμός τοῦ ἔχοντος τήν ἰδέαν, Θεοδωρῆ Γκόνη, ἦτο τόσον ὁρμητικός, ὥστε συμπαρέσυρεν τόν ἂμοιρον τροβαδοῦρον, καί νά τόν συγχωρῆτε. Εἰς τήν περίπτωσιν ὃμως πού, μέ κίνδυνον νά ἀπογοητεύσῃ, ὁ λαοπρόβλητος βάρδος ἀποφασίσῃ ὃπως ἀπολογηθῇ εἰλικρινῶς, ἓν μόνον ἠμπορεῖ νά ἀπαντήσῃ: ὁ καλλιτέχνης, ὡς ἂλλος παπαδιαμαντικός Φιλάρετος, ἐνδιαφέρεται ἀποκλειστικῶς ἵνα εὐχαριστήσῃ τόν ἴδιον τον ἑαυτόν του καί δέν τόν μέλλει διά τούς ἂλλους. Ἡ (φεῦ! ἀβεβαία) συνέχεια τῆς λαμπρᾶς πορείας του, ἐξαρτᾶται εἰς μέγιστον βαθμόν ἀπό τό κέφι, καί τό κέφι εἶναι αὐθαίρετον πρᾶγμα. Τό διατί ὑμεῖς, εἰς ἐποχήν ἀνεχείας, ὅπου τήν πλιατσικολογίαν διαδέχεται ἡ φορολογία, πληρώνετε εἰσιτήριον ἵνα παρακολουθήσητε τήν διαδικασίαν, εἶναι ἰδικόν σας ζήτημα καί δέν μοῦ πέφτει λόγος.
(«Η Φόνισσα και ο Λουπαδόρος»,)

 

anatoliko_parathyroΑχ κυρ- Αλέξανδρε αυτή η ώρα έχει περάσει...
Συνοπτικά, ο λόγος του Παπαδιαμάντη φαίνεται οτι συγκινεί ολοένα και περισσότερους δημιουργούς-συνθέτες. Ο μουσικός τρόπος που τον χειρίζονται ποικίλει, από την έντεχνη σύνθεση και την παραδοσιακή προσέγγιση μέχρι την περισσότερο λυρική και βυζαντινή τεχνοτροπία. Στα περισσότερα πάντως έργα υπάρχει ένας διάχυτος σεβασμός και μια μελωδικότητα εκπνεόμενη από τα κείμενά του, ακόμα κι αν οι συνθέσεις εξυπηρετούν κάποια τηλεοπτική, κινηματογραφική ή σκηνική μεταφορά των έργων του.

 

Κλείνουμε αυτό το αφιέρωμα με τους στίχους του Δημήτρη Γιαλαμά σε ένα τραγούδι με τον τίτλο Για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη σε σύνθεση Χρίστου Τσιαμούλη, όπως υπάρχει στον τρίτο δίσκο Ανατολικό παράθυρο του συγκροτήματος Δυνάμεις του Αιγαίου που εξέδωσε από τον Σείριό του ο Μάνος Χατζιδάκις το 1990:

Προτού το τρίτο τάλαντο σημάνει εσπερινό/ είχε τελειώσει το στερνό του το ποτήρι/
ο κυρ-Αλέξανδρος κρατούσε το ψαλτήρι/ και χάραζε πορεία στον ουρανό./ Αχ, κυρ-Αλέξανδρε, αυτή η ώρα έχει περάσει,/ η νέα γλώσσα κι η εποχή μας απαρνήθηκαν,/
γιατί η κτίση έχει γεράσει./ Τα λόγια του μικρές φωτιές, απόμειναν κρυφές
κάπου βαθιά στα σπλάχνα του η ομορφιά πονάει/ κι εκείνος παίρνοντας πνοή απ' το γλυκύ το ναι,/ μετρά τις ταπεινές του τις γραφές.

 

Δείτε το μελοποιημένο απόσπασμα από το ΙΖ΄ κεφάλαιο της Φόνισσας του Παπαδιαμάντη σε απαγγελία Μαρίας Φαραντούρη και μουσική επένδυση Αλκίνοου Ιωαννίδη από το Φεστιβάλ Φιλίππων τον Αύγουστο του 2011 για τα 100 χρόνια από το θάνατο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.

 

 

Πηγές:
1. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Ποιητικά και άλλα κείμενα», εκδ. Δόμος, σ.σ.195-198
2. Ιωάννα Κλεφτογιάννη,  «Τραγουδώντας Παπαδιαμάντη», Ελευθεροτυπία, 2/12/04
3. Ολόκληρο το κείμενο εδώ: http://www.alkinoos.gr/el/archive/texts/176-i-fonissa-kai-o-loupadoros.html
4. Βασίλης Αγγελικόπουλος, «Όταν τραγουδά ο Παπαδιαμάντης», εφ. Καθημερινή, 24/12/06
5. Αλέξης Λιόλης, «Ο Παπαδιαμάντης των τραγουδιών»,www.musiccorner.gr, 22/4/09