Ενώ αυτός έχει αναχωρήσει, εδώ και χρόνια, για τη δική του υπερσυμπαντική Οδό Ονείρων, εμείς γιορτάζουμε τούτες της μέρες τα γενέθλιά του, σα να μην έλειψε μια μέρα. Και πως να λείψει κάποιος που «καθημερινά τοποθετημένος μέσα μας, τον κουβαλάμε σ’ ολόκληρη τη ζωή μας»; Κάπως έτσι το ‘λεγε ο ίδιος και ας με εκθέτει, που τον μνημονεύω με τούτη την αφορμή. «Πρέπει να πω ότι δεν μ’ αρέσει η αναμνησιολογία, την απεχθάνομαι. Τους ανθρώπους που έχουν φύγει, αλλά παραμένουν ζωντανοί, τους έχουμε καθημερινά τοποθετημένους μέσα μας και τους κουβαλάμε σ’ ολόκληρη την ζωή μας».
Ξέρω, δεν είμαι ο μόνος που σκέφτομαι τούτες τις μέρες έτσι. Πως, όμως, μπορεί να παραβλεφθεί το γεγονός ότι αν ζούσε θα συμπλήρωνε στις 23 Οκτωβρίου 2015 90 χρόνια γεμάτης και ανεκτίμητα καρποφόρας επίγειας ζωής; Η Ξάνθη, θυμίζουμε, ήταν η τυχερή πόλη που είδε, εκείνη την ευλογημένη ημέρα του 1925, τη γέννησή του.
Η μουσική του δεν μας λείπει. Είναι πάντοτε παρούσα, ξαπόσταμα, απαντοχή, παρηγοριά και λύτρωση. Μας λείπει ο λόγος του, ο καίριος, ο αναρχικός, ο ασυμβίβαστος, ο επικίνδυνος, που πάντα έδειχνε με παρρησία και την άλλη όψη των πραγμάτων. Μια όψη που κάποιες φορές δεν μπορούσαμε ή δεν θέλαμε να δούμε.
Αφού, πάντως, ενέδωσα στον πειρασμό και δεν αντιπαρήλθα την επέτειο, όπως θα έπρεπε να πράξω πειθόμενος στην πιθανή επιθυμία του, θα γιορτάσω και εγώ τα γενέθλιά του, που μας θυμίζουν ότι πέρασαν από κοντά μας και άξιοι. Θα τα γιορτάσω, όμως, με τρόπο πρωτότυπο, διαφορετικό. Ανασύροντας από τα αρχεία μου δυο εντελώς αδημοσίευτες φωτογραφίες του, που τον εμφανίζουν όπως ήταν πάντοτε, αυθόρμητος, ανεπιτήδευτος και χαμογελαστός και μια μικρή αποκαλυπτική ιστορία, που αφορά ένα από τα πρώιμα και συνάμα ένα από τα πιο όμορφα και τρυφερά τραγούδια που μας χάρισε× και μας χάρισε τόσα...
Η πρώτη από τις φωτογραφίες – παρατίθενται με χρονολογική σειρά - τον παρουσιάζει να έχει αδράξει από το μπράτσο την πιανίστρια Ντιάνα Βρανούση. Και οι δυο τους όχι απλώς χαμογελαστοί, αλλά γελαστοί. Χρόνος: Μάρτιος 1978. Τόπος η Εθνική Πινακοθήκη. Μετά από ένα από εκείνα τα αλησμόνητα ρεσιτάλ που οργάνωνε τότε εκεί, ως Διευθυντής του Τρίτου Προγράμματος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας. Τότε που τα εκθέματα της Πινακοθήκης δεν έβλεπαν απλώς τους επισκέπτες. Άκουγαν και μουσική. Όμορφη μουσική. Τι να της λέει άραγε και έχει προκαλέσει τη σχεδόν αμήχανη αντίδρασή της; - ήταν και πειραχτήρι, ως γνωστόν. Θα παραμένει εσαεί άγνωστο. Η στιγμή που απαθανατίστηκε από το φακό της μηχανής, μοναδική...
Η δεύτερη φωτογραφία, οκτώ χρόνια αργότερα – φαίνεται η χρονική διαφορά – στο Ζουμ, στην Πλάκα, που φιλοξενούσε, τότε, τα ευφάνταστα, γοητευτικά μουσικά παιχνίδια του Σείριου. Ναι, ναι! Αυτό τον Σείριο, στον οποίο υπάρχουνε – και θα υπάρχουνε πάντα - παιδιά. Τι σημασία έχει αν έχουν μεγαλώσει. Είναι και θα είναι πάντοτε παιδιά. Στη μέση αυτός, με ένα μειδίαμα ευτυχίας, δεξιά του ο Ανδρέας Ροδουσάκης και αριστερά του ο Νίκος Γκίνος. Δυο από τους πολύτιμους συνεργάτες του των παλιών καλών χρόνων. Του κρατάνε τα χέρια, για να πάρουν λίγη από τη δύναμή του. Για να μπορέσει να χαϊδέψει καλύτερα τις χορδές του κοντραμπάσου του ο ένας, να δώσει εύμολπη πνοή ζωής στο κλαρινέτο του ο άλλος. Ευτυχισμένοι και οι τρεις. Διπλά ευτυχισμένοι αυτοί που σε λίγο θα τους άκουγαν. Ή μήπως τους είχαν ακούσει πριν λίγο; Θα παραμένει και αυτό εσαεί άγνωστο. Τι σημασία έχει άλλωστε; Η στιγμή απαθανατίστηκε για την αιωνιότητα ...
Η συνεργασία του με τον ποιητή Νίκο Γκάτσο ήταν μια συνεργασία ζωής. Όπως άλλωστε και η φιλία τους. Στα πολλά ανέσπερα τραγούδια που μας χάρισαν υπάρχουν πολλά εμβληματικά. Αναμφίβολα ένα από αυτά είναι το «Χάρτινο το φεγγαράκι», το οποίο πλάστηκε για τις παραστάσεις από το Θέατρο Τέχνης του θεατρικού έργου του Tennessee Williams Λεωφορείον ο Πόθος. Το έργο παρουσιάστηκε στην Αθήνα το 1949, δυο σχεδόν χρόνια μετά από τη θριαμβευτική πρώτη του στη Νέα Υόρκη (03.12.1947 στο θέατρο EthelBarrymoreTheatre του Broadway), σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν και με βασικούς πρωταγωνιστές τη Μελίνα Μερκούρη (Μπλανς Ντυμπουά) και τον Βασίλη Διαμαντόπουλο (Στάνλεϋ Κοβάλσκι). Το τραγούδι πέρα από την ομορφιά, την ευαισθησία και το αρμονικό συνταίριασμά του με το μύθο του έργου έχει μια σημαντική ιδιαιτερότητα. Θεωρείται το πρώτο τραγούδι που γεννήθηκε από πρωτότυπους στίχους του Νίκου Γκάτσου – είχαν προηγηθεί τα τραγούδια του Ματωμένου γάμου, ο Νίκος Γκάτσος όμως υπέγραψε σε αυτά την απόδοση στα ελληνικά του ποιητικού λόγου του Lorca. Είναι, όμως, έτσι; Είναι όντως το πρώτο τραγούδι σε στίχους του Νίκου Γκάτσου; Μια παλιότερη έρευνα του θέματος, που είχε κάνει ο συντάκτης αυτού του κειμένου, απέδειξε πως όχι! Πρόκειται για μια όμορφη, όσο και ανώδυνη, πλάνη.
To 1933 ο σπουδαίος Αμερικανός τραγουδοποιός Harold Arlen, αξιοποιώντας στίχους των επίσης σπουδαίων Billy Rose και E.Y. Harburg, συνέθεσε το τραγούδι «It’s Only a Paper Moon» (Είναι μόνο ένα χάρτινο φεγγάρι) για το θεατρικό έργο TheGreatMagoo, το οποίο επρόκειτο να παρουσιαστεί στο Broadway. Η παράσταση αποδείχτηκε εξαιρετικά ... αποτυχημένη, το τραγούδι, ωστόσο, δεν ξεχάστηκε. Χρησιμοποιήθηκε την ίδια χρονιά στην ταινία Take a Chance, ενώ σχεδόν ταυτοχρόνως το δισκογράφησε ο PaulWhitemanμε τη δημοφιλή ορχήστρα του τραγουδισμένο από την Peggy Healey. Δεκάδες μουσικοί, κυρίως της τζαζ, το δισκογράφησαν αργότερα.
Μιαν από αυτές τις ερμηνείες είχε κατά νουν, μάλλον, ο Ελία Καζάν όταν σκηνοθετούσε το 1947 στο Broadwayτο καινούριο θεατρικό έργο του Tennessee Williams A Streetcar Named Desire - Λεωφορείον ο Πόθος. Διαπίστωσε ότι ταίριαζε και στους συμβολισμούς του έργου και στην ατμόσφαιρα που επιζητούσε, έτσι ζήτησε από την πρωταγωνίστριά του JessicaTandy(Μπλανς Ντυμπουά) να το τραγουδήσει στην έβδομη σκηνή του έργου, στην οποία αυτή βρίσκεται στο λουτρό και μονολογεί – το ρόλο του Κοβάλσκι ερμήνευσε ο πολύς MarlonBrando. Στα σχετικά μάλιστα με την παράσταση σχόλια το τραγούδι αναφερόταν ως «PaperMoon» (Χάρτινο φεγγάρι). Αν εξετάσουμε τους στίχους του Αμερικάνικου τραγουδιού μαζί με αυτούς του Νίκου Γκάτσου θα διαπιστώσουμε ότι σε κάποιο σημείο οι ομοιότητές τους είναι τόσο προφανείς, που εκμηδενίζουν τις πιθανές εικασίες για συμπτώσεις.
Έγραφαν οι Billy Rose και E.Y. Harburg το 1933
Say, it’s only a paper moon
Sailing over a cardboard sea
But it wouldn't be make-believe
If you believed in me
Έγραψε ο Νίκος Γκάτσος το 1949
Χάρτινο το φεγγαράκι
Ψεύτικη η ακρογιαλιά
Αν με πίστευες λιγάκι
Όνειρο δεν θα ᾽ταν πια
Τι είχε μάλλον συμβεί; Προφανώς όταν ο Νίκος Γκάτσος παρέλαβε από τις ΗΠΑ το δράμα του Tennessee Williams για να το μεταφράσει, ανάμεσα στα λόγια του συγγραφέα βρήκε και τους στίχους του τραγουδιού, που είχε ενταχθεί στην παρθενική παρουσίαση του έργου στο Broadway. Του άρεσαν φαίνεται, του ταίριαζαν και έτσι προσάρμοσε κάποιους από αυτούς με τον πάντοτε υπέροχο τρόπο του στα ελληνικά. Εκτός από το τετράστιχο που αναφέραμε ήδη υπάρχει και μια φράση «κλειδί» και στις δυο γλωσσικές εκδοχές: το “Withoutyourlove” στα αμερικάνικα γίνεται «Δίχως τη δική σου αγάπη» στα ελληνικά. Υπάρχει μάλιστα, και επαναλαμβάνεται, και στις δυο εκδοχές στο ίδιο σημείο. Για να γίνει απολύτως αντιληπτό παραθέτουμε στο τέλος τους στίχους και των δυο τραγουδιών – προσοχή! Οι στίχοι του τραγουδιού «Χάρτινο το φεγγαράκι» παρατίθενται, όπως ακριβώς τους τραγούδησε η Μελίνα Μερκούρη στις παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης το 1949 και όχι όπως διασκογραφήθηκαν εμπλουτισμένοι και κάπως παραλλαγμένοι - και έγιναν γνωστοί - αργότερα (πρώτη δισκογράφηση το 1958, από τη Νάνα Μούσχουρη).
Όλη αυτή η ιστοριούλα δεν μειώνει, ούτε κατ’ ελάχιστον, την υπερπολύτιμη, την ανυπολόγιστη προσφορά του Νίκου Γκάτσου. Τη μνημονεύσαμε για να αποκατασταθεί μια μικρή ιστορική αλήθεια. Το πρώτο, επομένως, τραγούδι σε πρωτότυπους στίχους του Νίκου Γκάτσου που δημοσιοποιήθηκε δεν είναι αυτό. Ποιο είναι; ένα άλλο, όχι τόσο γνωστό, τραγούδι του Μάνου Χατζιδάκι το οποίο εκδόθηκε δισκογραφημένο τον Νοέμβριο του 1958. Το όνομά του είναι «Μαζί με σένα» και το ερμήνευσε η Νάνα Μούσχουρη.
Εκδόθηκε βεβαίως σε δίσκο 45 στροφών (εταιρεία Fidelity, αριθμός δίσκου 7001), ο οποίος στην άλλη πλευρά του είχε το τραγούδι «Ιλισσός» (σε στίχους Γιώργου Εμιρζά αυτό). Το αξιοπερίεργο είναι ότι ως στιχουργός του τραγουδιού «Μαζί με σένα» αναφέρεται στην ετικέτα του δίσκου ο Β. Καρδής - Βασίλης Καρδής. Δεν είναι άλλος βεβαίως από τον μεγάλο Νίκο Γκάτσο, ο οποίος πριν καταξιωθεί στους πολλούς – αλλά και σε μια περίπτωση αργότερα – χρησιμοποιούσε ψευδώνυμα. Αυτό που αναφέραμε καθώς και το Νίκος Αμοργινός – αυτό κι αν του ταίριαζε! (μη λησμονούμε την εξαίσια, τη μοναδική Αμοργό). Ξέρετε που χρησιμοποίησε αυτό το τελευταίο ψευδώνυμο; Στην πρώτη δισκογράφηση του τραγουδιού «Χάρτινο το φεγγαράκι». Εκδόθηκε, στα τέλη του 1958, σε δίσκο 45 στροφών αυξημένης διάρκειας (ΕΡ) (εταιρεία Fidelity, αριθμός δίσκου ΕΡ 8001), με τρία ακόμη τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι: τα δυο που μνημονεύτηκαν και το «Έλα πάρε μου τη λύπη» σε στίχους επίσης του Β. Καρδή – Νίκου Γκάτσου.
Το τελευταίο είχε ήδη εκδοθεί σε δίσκο 45 στροφών κανονικής διάρκειας (εταιρεία Fidelity, αριθμός δίσκου 7002), μαζί με το τραγούδι «Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι» (σε στίχους Νότη Περγιάλη και Γιώργου Εμιρζά αυτό). Όλα τραγουδισμένα από τη Νάνα Μούσχουρη. Στην έκδοση, ωστόσο, με το «Χάρτινο το φεγγαράκι» υπάρχει κάτι ακόμη αξιοπερίεργο. Το τραγούδι δεν έχει αυτό το όνομα, αλλά ονομάζεται «Το φεγγαράκι», όπως φαίνεται και από το εξωφυλλάκι της έκδοσης, που φιλοτέχνησε ο Μίνως Αργυράκης.
Για την ιστορία αναφέρουμε ότι ο Νίκος Γκάτσος υπέγραψε ως Β. Καρδής και τους στίχους των πασίγνωστων τραγουδιών εκείνης της εποχής του Μίκη Θεοδωράκη «Αν θυμηθείς τ’ όνειρό μου» και «Μυρτιά», ενώ αργότερα, το 1974 συγκεκριμένα, δισκογραφήθηκαν δυο τραγούδια του Βασίλη Δημητρίου, τα «Η μυγδαλιά» και «Σιναϊνά» τους στίχους των οποίων υπέγραψε ο Νίκος Γκάτσος ως Νίκος Γεωργίου!
Ένα σχετικό ευτράπελο και μια διευκρίνηση, μάλλον απαραίτητη. Γύρω στο 1960 κάποιοι περί την μουσικήν τυρβάζοντες, αλλά άσχετοι κατά τα λοιπά, μπερδέψανε το ψευδώνυμο Βασίλης Καρδής του Νίκου Γκάτσου με το όνομα του και ποιητή Νίκου Καρύδη, πιστεύοντας ότι είχε γραφτεί λάθος το όνομά του: Καρδής, δηλαδή, αντί Καρύδης με την παράλειψη του ύψιλον -> Καρ(ύ)δης! Και απέδωσαν τους στίχους σε αυτόν τον τελευταίο, τον Νίκο Καρύδη, δηλαδή!!!
Το θεατρικό έργο Λεωφορείον ο Πόθος παρουσιάστηκε από το Θέατρο Τέχνης το 1949 και όχι το 1948, όπως συχνά, συχνότατα, αναφέρεται. Προετοιμαζόταν βεβαίως από το 1948, ήδη είχε τιμηθεί με βραβείο Pulitzerτο 1948, και προς το τέλος εκείνης της χρονιάς είχε συνθέσει τη μουσική για αυτό ο Μάνος Χατζιδάκις. Ήταν ωστόσο, κατά σειράν, το τέταρτο έργο που παρουσίασε το Θέατρο Τέχνης την περίοδο 1948-1949 και παραστάθηκε στο Θέατρο Κοτοπούλη – αυτό και το Θέατρο Αλίκη στέγαζαν τις παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης, τότε – και όχι στο Υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης (Πεσμαζόγλου & Σταδίου), όπως επίσης συχνά αναφέρεται.
It’s Only a Paper Moon
I never feel a thing is real When I'm away from you Out of your embrace The world's a temporary parking place
Mmm, mm, mm, mm A bubble for a minute Mmm, mm, mm, mm You smile, the bubble has a rainbow in it
Say, its only a paper moon Sailing over a cardboard sea But it wouldn't be make-believe If you believed in me
Yes, it's only a canvas sky Hanging over a muslin tree But it wouldn't be make-believe If you believed in me
Without your love It's a honky-tonk parade Without your love It's a melody played in a penny arcade
It's a Barnum and Bailey world Just as phony as it can be But it wouldn't be make-believe If you believed in me
Χάρτινο το φεγγαράκι
Χάρτινο το φεγγαράκι
Ψεύτικη η ακρογιαλιά
Αν με πίστευες λιγάκι
Όνειρο δεν θα ᾽ταν πια
Δίχως τη δική σου αγάπη
Γρήγορα περνάει ο καιρός
Δίχως τη δική σου αγάπη
Ειν᾽ ο κόσμος πιο πικρός
Χάρτινο το φεγγαράκι
Και σαν όνειρο περνά
Αν με πίστευες λιγάκι
Θα ᾽ταν όλα αληθινά
Δίχως τη δική σου αγάπη
Γρήγορα περνάει ο καιρός
Δίχως τη δική σου αγάπη
Ειν᾽ ο κόσμος πιο πικρός.